Rola pytań w rozwoju dziecka

Mały człowiek posiada naturalna ciekawość poznawczą, dlatego ciągle obserwuje, manipuluje przedmiotami, chce wszystkiego dotknąć, poszukuje wyjaśnień-pyta. Pierwsze pytanie dziecka uznaje się za początek samodzielnej myśli dziecka i ma ona raczej charakter emocjonalny niż intelektualny. Do drugiego roku życia dziecko powtarza pytania automatycznie i bez zrozumienia za rodzicami. Dziecko w ten sposób uczy się zastosowania określonego pytania do odpowiedniej sytuacji.

Około trzydziestego miesiąca życia (2,5 r.ż.) pojawiają się pytania „kto?” i „co?” Tak zwany właściwy wiek pytań zaczyna się w drugiej połowie trzeciego roku życia i trwa przez cały okres przedszkolny, a nawet dłużej. Wówczas pojawiają się pytania „gdzie?” i „dlaczego?” W trzecim roku życia przeciętne dziecko zadaje dorosłym pytania z sensem, to znaczy poprawnie posługując się przysłówkami i zaimkami pytajnymi. W wieku 3-4 lat pojawia się już świadomość niewiedzy, niejasność pewnego zagadnienia, a świadomość jest podstawą powstania pytania.

Psychologia uznaje pytania dziecięce za początek ich samodzielnego myślenia. Dziecko pyta napotykając trudności w zrozumieniu jakiegoś zjawiska, w dążeniu do poznania czegoś nieznanego, do wyjaśnienia niejasności lub wątpliwości. Przyczyną pytań starszego dziecka jest krytyczna refleksja wobec faktów i zjawisk oraz zauważonej sprzeczności pomiędzy posiadanymi informacjami, a zaobserwowanym stanem rzeczy. Samo sformułowanie pytania dowodzi, że dziecko myśli, gdyż dostrzegło problem i oczekuje od dorosłych jego rozwiązania. Wiek pytań nazywany także bywa „głodem wiedzy”.

Istnieje wiele przyczyn, dlaczego dzieci zadają nam tak licznie pytania oto najważniejsze z nich:

dynamiczny rozwój wszystkich sfer rozwojowych dziecka powoduje, że zadawanie pytań jest naturalną potrzebą rozwijającego się dziecka,
otaczający dziecko świat wzbudza jego ciekawość i zainteresowania a jednocześnie stymuluje go do pytań,
poczucie lęku, obawy przed nieznanym także jest przyczyną zadawania pytań,
zadawanie pytań wskazuje, że dziecko uświadamia sobie, iż posiada nie wystarczającą wiedzę, coś jest niejasne dla niego,
pytania także są wynikiem odczuwania przez dziecko rozbieżności sytuacji to znaczy istnieje różnica między wiedzą posiadaną przez dziecko a sytuacją w której się znalazł.

Psycholodzy przyjmują za kryterium podziału przyczynę (czemu dziecko pyta?) albo cel pytania (o co dziecko pyta?). S. Szuman, biorąc pod uwagę cel poznania, wyróżnia następujące trzy grupy pytań:

pytania dążące do wiedzy o rzeczach i ich własnościach (co to jest? jaki jest?…),
pytania dążące do wiedzy o odmianach i zmianach, zmierzające do poznania faz, przemian i gatunków przedmiotów oraz ich właściwości przestrzennych i czasowych,
pytania dążące do wiedzy o zależnościach przedmiotów od siebie, których celem jest ustalenie przyczyn i okoliczności, skutku, warunków, tworzywa, sposobu, funkcji oraz celu i efektu czynności.

W dążeniu do zrozumienia, dziecko przez stawianie pytań, pragnie zdobyć umiejętność wyróżnienia cech rozpoznawczych danego przedmiotu, uzupełnić wiadomości o znanym już przedmiocie, a także wyjaśnić sprzeczności, stwierdzić prawidłowości oraz posiąść umiejętność definiowania pojęć. W związku z tym, pytania dzieci mają charakter kategorialny:
kto? co? – kategoria rzeczy – co to jest?
jaki? – kategoria właściwości – jakie jest?
jak?– kategoria sposobu – jak się buduje dom?
czemu? – kategoria przyczyny – czemu pada deszcz?
kiedy? – kategoria czasu – kiedy przyjdzie zima?
gdzie? – kategoria miejsca – gdzie żyją Eskimosi?
po co? do czego? – kategoria celu, użytku – do czego służy konewka?
ile? – kategoria ilości – ile dni ma tydzień?

Według M. Lizęgi pytania dzielimy na:

pytania towarzyszące działaniu na przedmiotach (występują najczęściej między drugim, a czwartym rokiem życia), informacje zawarte w odpowiedziach ułatwiają dziecku działanie i ukazują jego skutki;
pytania związane z czynnościami percepcyjnymi (występują przez cały okres przedszkolny, najczęściej u sześciolatków), odpowiedzi porządkują dziecku spostrzeżenia, pomagają zrozumieć genezę, przebieg obserwowanych procesów i wykryć zależności między zjawiskiem, a jego oznaką;
pytania zmierzające do ustalenia ogólnych praw i zasad (pojawiają się w czwartym roku życia, nasilają u pięciolatków), wskazują one na interioryzację czynności oraz generalizację doświadczeń, z których dziecko buduje uogólniony obraz świata.

Rozwijając się, dziecko zaczyna zadawać nie tylko pojedyncze pytania, ale także całe serie długich pytań. Docieka tego, co wydaje mu się nadal niejasne po pierwszej odpowiedzi, ukierunkowując jednocześnie tok myślenia. Stawia wówczas różne hipotezy i chce się przekonać o ich prawdziwości, dlatego w seriach spotyka się pytania eksploracyjne (badanie nowych zjawisk, obiektów) i hipotetyczne, pytania otwarte i rozstrzygnięcia. Jakie role pełnią pytania dzieci?

Rola pytań jest ogromna, czego często nie uświadamiają sobie rodzice i nauczyciele. Wśród najważniejszych ról należy wymienić:

pytania pełnią rolę poznawczą świata, są narzędziem poznawczym dla dziecka w nowym, nieznanym świecie;
na podstawie zadawanych przez dziecko pytań (jego treści) możemy zdiagnozować jakie są jego potrzeby edukacyjne, czym się w szczególności interesuje;
pytania pobudzają dziecko do obserwowania, wyobrażania, myślenia, do samodzielności i aktywności;
pytania mogą pełnić także funkcję diagnostyczną, z treści zadawanych pytań można wywnioskować jaki dziecko ma problem, ale także zdiagnozować jego prawidłowość rozwoju w sferze poznawczej;
pytania są także wskaźnikiem rozwoju poznawczego, na podstawie użytych przez dziecko zaimków, przyimków można określić rozwój jego rozwój gramatyczny.

Odpowiedzi na pytania dzieci muszą być starannie przemyślane, treściwe, rzeczowe, prawdziwe, udzielone w ciekawej formie, stosownie do wieku dziecka. Najlepszym sposobem jest nawiązanie swobodnej i żywej rozmowy, która pobudza dziecko do stawiania dalszych pytań i sygnalizowania swoich wątpliwości.

Możliwość zadawania pytań przez dzieci ma bardzo ważne znaczenie w ich prawidłowym rozwoju, dlatego też nasuwają się wskazówki:

nie ograniczajmy aktywności językowej dzieci poprzez ciągłe uciszanie ich i zwracanie im uwagi;
uczyńmy z każdego pytania dziecka doskonały bodziec do podejmowania przez nich aktywności, która da dziecku odpowiedz na postawione pytania;
pamiętajmy, że okres wczesnoszkolny to czas stawiania pytań przez dzieci a nie przez Was;
zachęcajmy dzieci do zadawania pytań, które mogą być wskaźnikiem ich rozwoju poznawczego.

Aktywność, przejawiająca się w zadawaniu pytań, dobrze świadczy o rozwoju psychicznym małego człowieka. Formułowanie pytań jest trudną pracą umysłową, a poziom pytań jak też sposób ich zadawania, ukazuje rozwój umysłowy, dociekliwość i zakres zainteresowań dziecka.

Bibliografia
1. Hurlock E. B., „Rozwój dziecka”, Warszawa 1985, PWN
2. Lipina S., „Kształtowanie pojęć dzieci w wieku przedszkolnym”, Warszawa 1984, WSiP
3. Okoń W., „Słownik pedagogiczny”, Warszawa 1992, PWN
4. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G., „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”, Warszawa 1992, WSiP5.Piaget J., „Psychologia dziecka”, Wrocław 1996
6.Denek K., „Język w edukacji szkolnej”, Katowice 2001
7.Fisher R., Stawianie pytań” w: Uczymy się uczyć, Warszawa 1999

Opracowanie: R.Karaszewska

powróć